Utopia van Thomas More, dit jaar precies 500 jaar geleden gepubliceerd in 1516, groeide uit tot de stichtingstekst van de utopische traditie. De samenleving zonder privébezit die More beschreef op een fictief eiland genaamd Utopia, houdt al eeuwen de tongen in beweging. Is het boek Utopia een satire, of een blauwdruk voor een communistische samenleving?
Deze discussie heeft implicaties die zich uitstrekken tot ver buiten het domein van de tekst zelf. Utopia fungeert als podium vanwaar het nut van utopisch denken en intellectueel engagement als zodanig besproken kan worden. Leidt utopisme noodzakelijkerwijs tot geweld en totalitarisme? Eindigt het utopische ideaal noodzakelijkerwijs in ‘systematische pedanterie’, zoals Marx op beroemde wijze stelde in het Communistisch Manifest? Is het überhaupt mogelijk om de maatschappij te veranderen aan de hand van ideeën? En welke rol kunnen intellectuelen spelen in de politiek?
In het Nederlands taalgebied is het bovenal de filosoof Hans Achterhuis die met zijn volumineuze inbreng de discussie heeft bepaald. In de voetsporen van anti-utopische denkers als Isaiah Berlin, Karl Popper en John Gray heeft Achterhuis dwingende antwoorden op bovenstaande vragen geformuleerd. In zijn ogen heeft Thomas More’s Utopia een pad gebaand waar daaropvolgende generaties van utopische denkers eveneens toe zijn veroordeeld. Een pad dat onherroepelijk leidt tot de moderne totalitaire regimes zoals die van Stalin, Mao en de Rode Khmer.
Alhoewel er geen sluitend oordeel geveld kan worden over Utopia – het blijft in al zijn ambiguïteit een literaire tekst – zijn er overtuigende redenen om het te benaderen als een halfserieus, halfsatirisch werk uit het genre genaamd serio ludere, net als Lof der Zotheid van Erasmus. Vanuit dit perspectief bezien is de utopie geen blauwdruk, te realiseren in al haar gedetailleerde veelomvattendheid. Het is een onwaarschijnlijk en onrealiseerbaar beeld van een alternatieve samenleving dat er bovenal toe dient misstanden in het hier en nu te bekritiseren. Dit alles met behulp van een flinke dosis humor.
De in Nederland lang dominante visie, dat More’s Utopia een voorafschaduwing is van het moderne totalitarisme, heeft deels een politieke achtergrond. Een van de bekendste vertalingen van het boek was van de hand van de beroemde grondlegger van het socialisme, Domela Nieuwenhuis. Ten tijde van de Koude Oorlog werd Utopia van More ingezet als een politiek wapen door voor- en tegenstanders van het communistische ideaal. Maar het werk is vaak ook op slechte manier gelezen en vertaald in Nederland, waardoor het aan gelaagdheid en humor heeft ingeboet. Vandaar dat in deze uitgave een nieuwe vertaling van More’s Utopia is opgenomen, met een nawoord dat pleit voor rehabilitatie en de associatie met totalitarisme op uitvoerige wijze ontkracht.
Na decennia van niets ontziende utopiekritiek is het tijd om Utopia in ere te herstellen als een van de sleutelteksten van de Renaissance en een blijvende inspiratie voor de democratische verbeelding.
Utopia van Thomas More. Vertaald uit het Engels door Menno Grootveld. Met een pleidooi voor rehabilitatie van Merijn Oudenampsen ter verdediging van Utopia.
Het Congres van de Utopie vindt plaats vijfhonderd jaar nadat filosoof en staatsman Thomas More zijn fameuze tekst Utopia schreef. Het begrip utopie is jarenlang in een negatief daglicht gesteld: utopisch denken zou tot niets dan totalitarisme leiden. Het Congres van de Utopie stelt daarentegen dat de verbeelding van radicale maatschappelijke alternatieven een noodzakelijk onderdeel vormt van een democratische cultuur.
Kijk hier voor het complete programma & het overzicht van de gasten.
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.