Een romance in oorlogstijd als persoonlijke utopie
Een hospitaaltrein reist van het ene front naar het andere. Het hoofdpersonage is een Sint-Petersburger. Hij heeft last van hartritmestoornissen en aanvallen van doodsangst, leest Die Leiden des jungen Werther (uiteraard in het Duits) en observeert het leven van zijn treingenoten, van de militaire artsen, apothekers, droezjinnitsy…Een vreemde, tussentijdse toestand in het midden van de oorlog: ‘Wij reden zo lang dat we beetje bij beetje de tel van de dagen kwijtraakten. We werden overgebracht naar een nieuw front. Niemand wist waarheen we gestuurd werden. We reden van station tot station, alsof we verdwaald waren. Ze moesten ons vergeten zijn.’ Iedereen bekommert zich om zijn eigen dagelijkse besognes, maakt ruzie, legt het weer bij, zingt liederen in koor… Welke oorlog woedt hier eigenlijk? Het had ook de Eerste Wereldoorlog kunnen zijn, al hebben we natuurlijk al vanaf de eerste pagina’s door dat de handeling van het verhaal plaatsvindt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar tegelijkertijd zijn we getuige van een consequente veronachtzaming van alle concrete historische realia.
Petrovs hospitaaltrein reist van nergens naar nergens, de namen van de gepasseerde plaatsen worden aangeduid met hun eerste letters, alleen het station Турдей (Toerdej/Tourdeille) wordt voluit genoemd (evenals het daar vlakbij gelegen, verwoeste dorp Kamenka). Hier, op deze halte, kentert de novelle, begint zij zich voort te bewegen naar het tragische einde.
Ook het werk van de artsen en de verpleegsters krijgen we niet te zien, het wordt slechts af en toe vermeld. Zelfs het woord ‘Duitser’ komen we niet tegen: de oorlog wordt gevoerd tegen een of andere naamloze vijand. Niettemin kan je niet zeggen dat de geschetste wereld irrealistisch, kafkaiaans of schematisch is: alle personages hebben reliëf, ze hebben volstrekt menselijke kenmerken en beantwoorden prima aan de sociale types van de jaren dertig en veertig. We zien hen, we horen hen en zij zijn het die de gebeurtenissen ‘dateren’. Deze ongebruikelijke techniek maakt het mogelijk om het materiaal, waaronder de historische feiten, in de diepte te behandelen. De reductie doet een nieuw beeld van de oorlog ontstaan, een dat enger en echter is dan het gros van de oorlogsfantasieën die de vrucht zijn van ‘realistische methoden’.
Dat moment is het begin van de geleidelijke verwoesting van de utopische wereld van de verteller, die paradoxaal genoeg niet gepaard gaat met de vernietiging van het vreemde geluksgevoel dat deze pagina’s uitademen. De Manon Lescaut van Tourdeille verschijnt eerst aan ons als een utopie, of, om preciezer te zijn, als een idylle (wat natuurlijk een variëteit is van de utopie) midden in de oorlog, als een eigenaardige vlucht voor al zijn gruwelen. Maar het is niet enkel de individuele utopie van Vsevolod Petrov. Misschien is het daarom dat van de tekst van Petrov zo’n vreemd gevoel uitgaat van gelijkmatig, onwankelbaar geluk, dat haaks staat op de gebeurtenissen.
De oorlog als zone van utopische vrijheid en herstel van de natuurlijke toestand van de wereld – van menselijke gevoelens en verhoudingen.
Wie was Vsevolod Petrov?
Vsevolod Petrov stamde uit een oud adellijk geslacht. In 1932 werd de twintigjarige Petrov medewerker van het Russisch Museum en leerling van Nikolaj Poenin (1888-1953), een van Ruslands meest solide kunsthistorici. In 1949 werd het Russisch Museum gedwongen om Vsevolod Petrov te ontslaan. Hij werd een ‘onafhankelijk literator’: auteur van monografieën, biografieën en encyclopedische lemmata. Vsevolod Petrov slaagde erin om een comfortabele niche te veroveren in de Sovjetcultuur, die hij ongetwijfeld verafschuwde.
Petrov heeft ons zeer weinig teksten nagelaten die tot de schone letteren kunnen worden gerekend. Als we enkele filosofische miniaturen en zijn schitterende memoires over Koezmin, Achmatova, Charms (en enkele andere Leningradse kunstenaars) buiten beschouwing laten, dan blijft in feite enkel De Manon Lescaut van Tourdeille over. Maar het is wel een van de meest belangrijke en inhoudsvolle teksten van de twintigste-eeuwse Russische literatuur. Je zou kunnen zeggen dat het de sleutel is (of een van de sleutels, niet de enige sleutel, maar misschien wel de belangrijkste) tot het raadsel van de Russische cultuurgeschiedenis. Deze sleutel heeft zestig jaar lang in een lade van Vsevolod Petrov gelegen, maar hij heeft geen roestvlekjes en werkt als nieuw.
Delen uit het nawoord van Oleg Joerev
Vertaald uit het Russisch door Pieter Boulogne
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.